KHÚC HÁT RU NHỮNG EM BÉ LỚN TRÊN LƯNG MẸ - Nguyễn Khoa Điềm

Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi,
Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ.
Mẹ giã gạo mẹ nuôi bộ đội,
Nhịp chày nghiêng, giấc ngủ em nghiêng.
Mồ hôi mẹ rơi má em nóng hổi,
Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối,
Lưng đưa nôi và tim hát thành lời:

- Ngủ ngoan a kay ơi, ngủ ngoan a kay hỡi,
Mẹ thương a kay, mẹ thương bộ đội
Con mơ cho mẹ hạt gạo trắng ngần,
Mai sau con lớn vung chày lún sân...

Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi,
Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ.
Mẹ đang trỉa bắp trên núi Ka–lưi
Lưng núi thì to, mà lưng mẹ nhỏ,
Em ngủ ngoan em, đừng làm mẹ mỏi.
Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi,
Mặt trời của mẹ, em nằm trên lưng.

- Ngủ ngoan a kay ơi, ngủ ngoan a kay hỡi,
Mẹ thương a kay, mẹ thương làng đói.
Con mơ cho mẹ hạt bắp lên đều
Mai sau con lớn phát mười Ka–lưi...

Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi,
Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ.
Mẹ đang chuyển lán, mẹ đi đạp rừng.
Thằng Mỹ đuổi ta phải rời con suối
Anh trai cầm súng, chị gái cầm chông,
Mẹ địu em đi để dành trận cuối.
Từ trên lưng mẹ em đến chiến trường,
Từ trong đói khổ em vào Trường Sơn.

- Ngủ ngoan a kay ơi, ngủ ngoan a kay hỡi,
Mẹ thương a kay, mẹ thương đất nước.
Con mơ cho mẹ được thấy Bác Hồ,
Mai sau con lớn làm người Tự Do...

25-3-1971

 
I. Tìm hiểu chung

1.     Tác giả

-         Sinh năm 1943 tại thôn Ưu Điềm, xã Phong Hòa, huyện Phong Điền, Thừa Thiên – Huế

-         Thuộc thế hệ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mĩ

-         Bộ trưởng Bộ Văn hóa- Thông tin

-         Các tác phẩm:

+       Mặt đường khát vọng (Trường ca)

+       Đất và khát vọng

+       Cửa thép

2.     Tác phẩm

-         Năm 1971 sáng tác

-         Trong tập thơ “Đất và khát vọng”

-         Khi đang ở chiến khu miền Tây Thừa Thiên

-         Thế thơ: Chủ yếu là 8 chữ

-         Bố cục: 3 khúc ru gồm lời ru của nhà thơ và lời ru của mẹ

II. Tìm hiểu văn bản

1.     Khúc ru thứ nhất

-         Công việc vất vả, người mẹ phải địu con nên càng vất vả hơn

-         Giấc ngủ của “em cu Tai” cũng khổ cực, vất vả theo công việc của mẹ

→ Ước mơ của người mẹ giản dị và cao đẹp

2.     Khúc ru thứ hai

-         Hình ảnh người mẹ đang tỉa bắp trên núi Ka-lưi đối lập làm nổi bật sự khó khăn, gian khổ trong lao động sản xuất của người mẹ

-         Hình ảnh ẩn dụ: Con là mặt trời của mẹ, là niềm hạnh phúc ấm áp sưởi ấm niềm tin, nghị lực của mẹ trong cuộc sống

→ Hình ảnh người mẹ vượt lên gian khổ, tin tưởng và hi vọng vào con

-         Người mẹ mơ được mùa → cuộc sống ấm no

-         Mong con khôn lớn, có đủ sức khỏe để đảm đương, gánh vác những công việc nặng nhọc, khó khăn

→ Mẹ mong những điều tốt đẹp cho con, cho dân làng

3.     Khúc ru thứ ba

-          Công việc của mẹ là công việc của người chiến sĩ trực tiếp phục vụ trên tiền tuyến, trực tiếp chiến đấu

→ Hình ảnh người mẹ - người chiến sĩ dũng cảm, gan dạ, sẵn sàng ra trận

-         Đất nước đang bị kẻ thù chia cắt

-         Mơ thấy Bác Hồ là mơ về độc lập, tự do, mơ đến tương lai hạnh phúc

-         Mơ con khôn lớn được trở thành người dân của nước Việt Nam thống nhất, độc lập, tự do

→ Ước mơ của mẹ thật cảm động, cao cả và thiêng liêng

III. Tổng kết

1.     Nghệ thuật

-         Điệp khúc, giọng điệu ngọt ngào, trìu mến

-         Hình ảnh ẩn dụ, độc lập

2.     Nội dung

-         Ca ngợi người mẹ dân tộc Tà-ôi – người mẹ Việt Nam, anh hùng trong kháng chiến chống Mĩ

-         Tình yêu thương con gắn liền với tình yêu nước, tinh thần chiến đấu chống Mĩ của người mẹ

→ Gia đình và đất nước

IV.            Nhận định

1.     “Tình mẫu tử thì có thể nói mãi không hết. Nguyễn Khoa Điềm đã cố gắng nói ít nhưng lại để ta thấy hết được cái chất của tình mẹ ấy: thiết tha, đằm thắm như mọi tình mẹ con truyền thống Việt Nam, nhưng lại có cái cao cả rộng lớn của thời đại cách mạng. Cách diễn đạt có nhiều mới mẻ: anh ví con là mặt trời của mẹ, nhưng là mặt trời thật gần, nằm ngay trên lưng mẹ. Cây bắp sống được là nhờ có mặt trời, mẹ sống được qua mọi cực nhọc của cuộc đời này cũng là nhờ có con. Mà con đối với mẹ còn hơn cả mặt trời đối với cây cối, vì mặt trời còn cao chứ con thì ngay trên lưng mẹ. Ý thơ sâu sắc vậy nhưng vẫn bám chắc vào các chi tiết thực. Nó gây được ấn tượng mạnh vì được chuẩn bị từ câu thơ trên: “Mặt trời của bắp thì nàm trên đồi”. Tác giả tung hứng chi tiết, hình ảnh rất tài: Ý trên gợi ý dưới, câu dưới dọi lên câu trên, đoạn sau đoạn trước đan cài chặt chẽ. Đây là bài thơ mà sự kết cấu của nó đã trở thành nội dung. Vẫn ý thơ này nhưng thiếu những thủ pháp ấy, hương sắc sẽ nhạt đi nhiều.” (Vũ Quần Phương, Thơ với lời bình, NXB Giáo dục, 1988)

2.      “Nhan đề là câu thơ hay nhất của bài thơ. Những em bé lớn trên lưng mẹ. Người mẹ trở nên vĩ đại như trái đất và đứa con thì thần kỳ như Phù Đổng. Hình ảnh phi lí nhưng đã thâu tóm thấu lí nhất nội dung bài thơ.” (Vũ Quần Phương, Về một khúc hát ru)

3.     “Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ của nhà thơ trẻ miền Nam Nguyễn Khoa Điềm là một bài thơ hay. Cả bài thơ là một khúc ca giàu nhạc điệu dân tộc. Bài thơ chỉ có ba mươi tư câu chia làm ba đoạn nhưng nó đã vẽ nên một hình ảnh sinh động chân thật. Đó là bà mẹ người dân tộc Pa-kô căm tù giặc Mĩ, có tình cảm cách mạng sâu sắc, vừa địu con vừa làm đủ mọi việc: giã gạo, tỉa bắp, chuyển lán, trực tiếp chiến đấu.” (Thái Duy, Một khúc hát ru xúc động, Báo văn nghệ, số 437, ngày 23/2/1972)

4.     “Từ hình tượng người mẹ Tà - ôi cụ thể, Nguyễn Khoa Điềm đã giúp người đọc cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ Việt Nam trong những năm đánh Mỹ. Đó là những người mẹ gian khổ trong lao động, nhưng tấm lòng thương con, ước mơ và khát vọng về một ngày mai tươi sáng vẫn không bao giờ tắt. Cao quý hơn, từ người mẹ nghèo nơi xứ sở miền Tây của một tỉnh miền Trung đất nước, nhà thơ đã thắp sáng lên trong trái tim mỗi người về những người mẹ ân tình, yêu lao động, lạc quan trong cuộc đời và sẵn sàng hiến dâng tất cả cho đất nước được hòa bình, thống nhất.” (Lê Thành Văn)

5.     “Sau cuộc chiến tranh chống Mĩ cứu nước, Tổ quốc ta, nhân dân ta đã xây dựng biết bao tượng đài để ghi nhớ công ơn và ngợi ca những người mẹ Việt Nam anh hùng. Với Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm cũng đã xây dựng thành công một tượng đài bằng ngôn ngữ về những người mẹ miền núi vô danh.”

6.     “Lúc ở nhà giã gạo nuôi quân, lúc lên núi tỉa bắp lấy lương thực chống đói cho dân làng, trong chiến dịch lớn thì trực tiếp tham gia trận cuối, mọi công việc vất vả mẹ làm đều vì việc chung, vì làng xóm, vì sự nghiệp cách mạng. Tình yêu quê hương, đất nước, tinh thần kháng chiến chống Mỹ là động lực là sức mạnh để mẹ có thể vượt lên mọi nhiệm vụ gian nan.”

7.     “Trong lời ru của bà mẹ Tà-ôi (Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ - Nguyễn Khoa Điềm) không chỉ có tình yêu thương con tha thiết mà còn có cả tình cảm và nhận thức về hành động cách mạng của người dân yêu nước”. ( Đề văn lớp 9 )

8.     “Lời ru của mẹ nuôi con ngày một lớn khôn đó là những chiến công thầm lặng  mẹ đã cống hiến cho dân tộc, góp phần biến giấc mơ của Akay thành hiện thực. Những việc làm thầm lặng hằng ngày của mẹ tuy giản dị song  vô cùng có ý nghĩa, là biểu hiện tấm lòng của hậu phương dành cho tiền tuyến. Chính những điều đó đã  nâng tầm vóc hình tượng người mẹ trở thành một biểu tượng cao đẹp.” (ThS. Hồ Thúy Ngọc)

9.     “Cái nhìn đặc sắc của bài thơ là tác giả chỉ tập trung vào một hình tượng. Tình, ý, cảnh đều hội tụ vào hình tượng đó, từ thấp lên cao. Ý thơ song song nhau ở cả ba đoạn thơ nhưng có sự phát triển rộng xa dần. Các câu thơ nối nhau thành từng cặp ý quấn quýt nhau, liên hệ đối chiếu với nhau, khi thì ở ngay trong một câu, khi thì ở câu trên câu dưới.” (Vũ Quần Phương, Thơ với lời bình, NXB Giáo dục, 1988)

10. “Không có con mắt quan sát tinh tế, làm gì Nguyễn Khoa Điềm có những vần thơ độc đáo ấy!” (Thái Duy, Một khúc hát ru xúc động, Báo văn nghệ, số 437, ngày 23/2/1972)